عبداله بن مسعود از شخصیت های به نام تاریخ صدر اسلام، قاری و دارای مصحف است که ارزیابی شخصیت او از آن رو دارای اهمیت است که مکاتب اسلامی از نظر آشنایی وی با علوم قرآن و حدیث، قرائت و تفسیر، بیشتر زبان به تاییدش گشوده اند. عملکرد او قبل از شهادت پیامبر (صلی اله علیه وآله) با عنوان شاگرد مکتب وحی و بعد از فقدان ایشان به عنوان مدافع اسلام اصیل قابل تامل است. ابن مسعود از جمله صحابه ای است که در طی حیات خود حتی اگر پیروی از مکتب حق به ظاهر موجب صدمه دیدن جایگاه اجتماعی او شد، موضع خود را کاملا به صورت روشن بارها و بارها اعلام کرد، همین صراحت است که از اندیشه عبداله بن مسعود مکتبی مستقل می سازد و این مکتب پایه فعالیت های امام علی (علیه السلام) در زمان حکومت ظاهری ایشان در کوفه است. همکاری او در زمان خلیفه دوم که بیشتر در حوزه فعالیت های فرهنگی است از یک سو و موضع گیری های صریح او در برابر عملکرد خلفای سه گانه بعد از پیامبر (صلی اله علیه وآله) به ویژه عثمان، نظرات متفاوتی را پیرامون وی رقم زده است که با توجیه اذن امام علی (علیه السلام) به وی در جهت همکاری با دستگاه خلافت می توان کلیات عملکرد او رامثبت ارزیابی کرد، چه این که تنها نقد جدی اهل بیت (علیهم السلام) در منابع مختلف مربوط به حذف معوذتین از مصحف اش می شود از این رو می توان سایر تهمت ها را به سبب دفاع او از امام علی (علیه السلام) ترسیم کرد.

سهل بن عبداله، عارف قرن سوم هجری است. وی در میان عرفا به ریاضت مشهور، و طریقت وی مجاهدت نفس است. در این مقاله پس از گزارش اجمالی درباره کتب و منابع، شرح زندگی وی از تولّد تا مرگ آمده است. به سهل، آثار متعددی نسبت می دهند که متاسفانه بسیاری از آنها در دسترس نیست. در این مقاله، از اثر دیگر که متعلق به سهل است، بهره برده شده که تاکنون ناشناخته بوده است. در ضمن احوال و آرا سهل نیز بررسی شده است.

سهل تستری، به حق، یکی از ارکان تصوف اسلامی است که در ردیف جنید، شبلی و بایزید بسطامی تاثیر فراوان بر تفکر صوفیانه داشته و کمتر کتاب و رساله عرفانی به فارسی یا عربی دیده می شود که وامدار سهل و آرا وی نباشد. از میان معاصرین نیز برخی مستشرقین و محققان، پژوهش هایی درباره سهل و آرا وی داشته اند که معرفی و نقد آنها و منابع کهن صوفیه در باب سهل می تواند علاقمندان را به کار آید.در این جستار، منابع تحقیق در احوال و آرا سهل، مطبوع و مخطوط، اعم از فارسی، عربی و برخی منابع لاتینی بررسی شده و چکیده آرا هر نویسنده و یا میزان تاثیرپذیری هر کتاب از سهل، ارایه شده؛ رئوس عناوین این مقاله عبارتند از:1- رسایل صوفیانه 2- تذکره ها یا طبقات رجال صوفیه 3- تواریخ و کتب جغرافی 4- تحقیقات پیرامون سهل 5- مدارک کتابشناسی 6- اصحاب سهل.

مکتب حدیثی که عمدتا در بغداد شکل گرفت، در بسیاری از شهرهای ایران ریشه دواند. بخش مهمی در خراسان بود که منجر به تولید برخی از کتب ششگانه اهل سنت شد. در نیشابور و اصفهان و ری هم مکتب حدیثی بروز و ظهور خاص خود را داشت. حدیث، همزمان، منبع فقه، تفسیر، اخلاق و به طور کلی دین شناسی و نیز تاریخ اسلام بود. هر محدثی، می توانست در چند زمینه از علوم دینی فعال باشد. مکتب حدیثی اصفهان، بزرگانی داشت که آثار فراوانی از آنها برجای مانده است. خاندان ابن منده یکی از آنهاست. ابونعیم، یکی از چهره های اصلی مکتب حدیثی این شهر است که البته در مخالفت با بسیاری از همشهرهای اهل حدیثش، شافعی و اشعری مذهب بود. او همزمان صوفی نیز بود. میراث او در حوزه رجال و تاریخ بسیار با ارزش است. هم سیره نبوی با عنوان دلائل النبوه دارد، هم معرفة الصحابه در شرح حال اصحاب، هم تاریخ محلی با عنوان تاریخ اصبهان، و هم حلیة الاولیاء در شرح حال بزرگان و رجال دنیای اسلام. میراث تاریخی او به معنای وسیع کلمه، بسیار با ارزش است، هرچند آمیخته به تصوف و به رنگ آن است. او منابع زیادی را برای ما حفظ کرده است. این مقاله گزارش اجمالی زندگی او و میراث تاریخی وی است.

«خدای نامه» یکی از آثار برجسته ادبیات ایرانی به زبان پهلوی در موضوع تاریخ اساطیری- داستانی ایران باستان است که متاسفانه هیچ نوشته ای از آن به زبان اصلی باقی نمانده است. خدای نامه را می توان یک نوع ادبی پنداشت که روایت های گوناگونی (دهقانی، موبدی و پهلوانی) از آن موجود بوده است. عبداله بن مقفع این کتاب را در قرن دوم ه.ق با عنوان سیرالملوک به عربی ترجمه کرد که پاره های پراکنده ای ازآن در برخی متون عربی باقی مانده است. بازشناسی و بازسازی این روایت ها رویای دست-یابی به سیرالملوک و به پیرو آن خدای نامه را تاحدودی محقق می سازد. این مقاله به بررسی این رویکرد با توجه به متون عربی بویژه نهایه الارب فی اخبارالفرس و العرب می-پردازد که بخش عمده ای از سیرالملوک ابن مقفع را در سپهر زمانی پادشاهی گشتاسپ تا خسروپرویز در خود دارد.

این نوشته ترجمهٔ مدخل «ابن مقفّع» در تحریر دوم دایرة المعارف اسلام و مروری است بر نوشته های معتبر او و تأثیر او در ادب عربی. بیشترین بحث نویسنده دربارهٔ کلیله و دمنه، ادب کبیر و رسالة فی الصحابة است. در بخش منابع، از مهم ترین تحقیقات دربارهٔ ابن مقفع و نوشته های او یاد شده است.

پس از ارتحال پیامبر اکرم (ص) و به وجود آمدن کشمکش میان مسلمانان، گروهی با گردانندگان سقیفه هم پیمان شدند و گروهی نیز در مقابل آنان قرار گرفتند و خلافت و امامت را حق الهی حضرت علی (ع) دانستند. دراین بین گروهی از صحابه پیامبر (ص)، همچون عبداله بن مسعود، بی طرفی و سکوت اختیار کردند و کم کم با سیاست های خلفا همداستان شدند و این گونه زمینه های لازم برای رشد و تولد گروه قاعدین فراهم شد. عبداله بن مسعود در سال 21ق و به دستور خلیفه دوم و سمت معلم قرآن رهسپار کوفه شد. حال سعی این مقاله برآن است تا با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع اصلی کتابخانه ای، بازتاب جریان فکری عبداله بن مسعود و شاگردانش را بر حوادث قرن اول قمری در کوفه واکاوی کند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که خط فکری عبداله بن مسعود و شاگردانش در کوفه، ایجاد گروهی به نام قاعدین را باعث شد. این گروه در اختلاف ها و کشمکش های سیاسی و نظامی دوران حکومت امیرالمومنین (ع)، با دستاویز بی طرفی و دوری از فتنه، در ورطه «بی تفاوتی» افتادند. آنان از صحنه های سیاسی و اجتماعی غایب شدند و در جنگ های سه گا نه ای که برای امام علی (ع) پیش آمد، به بهانه های گوناگون خود را کنار کشیدند و در تضعیف حکومت آن حضرت نقش بسزایی داشتند.